सूर्यमालेबाहेरील ग्रहावर ऑक्‍सिजनचे अस्तित्व

सूर्यमालेबाहेरील आकाशगंगेत शुक्राशी साम्य असणाऱ्या ग्रहाचा शोध शास्त्रज्ञांना लागला आहे. याचे वैशिष्ट्य म्हणजे या ग्रहावर प्राणवायूचा (ऑक्‍सिजन) पातळ थर असल्याचे आढळले आहे. पृथ्वीपासून हा ग्रह 39 प्रकाशवर्षे दूर आहे. प्राणवायूचे वातावरण असलेला हा आपल्या सूर्यमालेबाहेरील पहिलाच ग्रह आहे, असा दावा संशोधकांनी केला आहे. 

वैचित्र्यपूर्ण वातावरण 
या ग्रहावराचा शोध गेल्या वर्षी लागला. तेथील वैचित्र्यपूर्ण वातावरणामुळे संशोधकही आश्‍चर्यचकित झाले आहेत. तेथील तापमान 232 अंश सेल्सिअसच्या आसपास आहे. नवीन संशोधनानुसार येथील वातावरण अस्पष्ट व विरळ असल्याचे निदर्शनास आले आहे. याचे नामकरण "जीजे 1132बी‘ असे करण्यात आले आहे. अमेरिकेतील हॉवर्ड-स्मिथसोनियन सेंटर फॉर ऍस्ट्रोफिजिक (सीएफए) या संस्थेतील खगोलशास्त्रज्ञ लॉरा शेफर या व त्यांचे सहकारी याविषयी संशोधन करीत आहे. "जीजे 1132बी‘वर वाफेसारखे व जलयुक्त वातावरण असले तर काय घडू शकते याचा अभ्यास शेफर करीत आहेत. 

ऑक्‍सिजन आहे, पाणी नाही 
"जीजे 1132बी‘ हा ग्रह त्यांच्या सूर्यमालेतील ताऱ्याच्या अत्यंत जवळ आहे. हे अंतर 14 लाख मैल इतके आहे. या ग्रहावर अतिनील अथवा "यूव्ही‘ किरण मोठ्या प्रमाणावर असल्याचे दिसून आले आहे. हे किरण पाण्यातील रेणूंचे हायड्रोजन व ऑक्‍सिजनमध्ये विभाजन करतात. हायड्रोजन हा ऑक्‍सिजनपेक्षा हलका असल्याने तो अंतराळात नाहीसा होतो. त्यामुळे "जीजे 1132बी‘वर प्राणवायूचे विरळ वातावरण असल्याचा निदर्शनास आले आहे. मात्र जीवसृष्टीसाठी अनिवार्य असलेल्या पाण्याचे अस्तित्व येथे आढळलेले नाही. दोन्ही वायू अवकाशात नाहीसे होतात. ""थंड ग्रहावर असलेला ऑक्‍सिजन हा निवासास योग्य समजला जातो. पण "जीजे 1132बी‘सारख्या गरम वातावरणाच्या ग्रहावर अगदी याच्या विरुद्ध स्थिती आहे, असे मत शेफर यांनी नोंदविले आहे. या ग्रहावर हरित वायूचा मोठा प्रभाव आहे. यावर आधीच गरम वातावरण असल्याने येथील पृष्ठभाग लाखो वर्षांपासून वितळत आहे, असेही त्या म्हणाल्या. 

अधिक अभ्यास शक्‍य 
या ग्रहावर आम्हाला प्रथमच ऑक्‍सिजनचे अस्तित्व आढळले, असे "हॉवर्ड पॉलसम स्कूल ऑफ इंजिनिअरिंग अँड अप्लाईड सायन्सेस‘चे रॉबिन वर्डस्वर्थ यांनी सांगितले. "जीजे 1132बी‘वर ऑक्‍सिजन असला तर अत्याधुनिक व शक्तिशाली "जायंट मॅग्लन‘ व जेम्स वेब अंतराळ दुर्बिणीतून याचा शोध घेऊन त्याचे विश्‍लेषण करता येईल, असे मत संशोधकांनी नोंदविले आहे. 

"मॅग्मा ओशन‘ची उपयुक्तता 
खगोलशास्त्रज्ञ लॉरा शेफर यांनी एक "मॅग्मा ओशन‘ नावाची प्रतिकृती तयार केली आहे. यातून आकाशगंगेत शुक्रासारख्या असणाऱ्या ग्रहांचा शोध घेणे शक्‍य होणार आहे. ग्रहांवर ऑक्‍सिजन का नसतो हा शास्त्रज्ञांना अनेक वर्षांपासून सतावणारा प्रश्‍न सोडविण्यास मदत होणार आहे. "मॅग्मा ओशन‘द्वारे सूर्यमालेबाहेरील ग्रहांचा शोध घेता येणार आहे. "ट्रॅपिस्ट-1‘ या सूर्यमालेत तीन ग्रह असून त्यावर अधिवास करण्यायोग्य वातावरण असल्याचे आढळले आहे. हे ग्रह "जीजे 1132बी‘ पेक्षा थंड असल्याने त्यावर निवास योग्य वातावरण असण्याची दाट शक्‍यता संशोधकांनी व्यक्त केली आहे. 

माहिती सौजन्य : सकाळ

जुनो या उपग्रहाचा गुरुच्या कक्षेत प्रवेश

न्यूयॉर्क - गुरु ग्रहाच्या अभ्यासासाठी पाच वर्षांपूर्वी ‘नासा‘ने अवकाशात सोडलेला जुनो हा उपग्रह सोमवारी गुरु ग्रहाच्या कक्षेत यशस्वीरित्या पोहचला आहे. या उपग्रहाने तब्बल 1.8 अब्ज मैलाचा प्रवास पूर्ण केला आहे.

पृथ्वी व सूर्यमालेतील इतर ग्रहांच्या जन्माचे रहस्य जाणून घेण्यासाठी शास्त्रज्ञ अनेक वर्षे धडपड करीत आहेत. या रहस्यांचा संबंध सूर्यमालेतील सर्वांत मोठा व प्रथम जन्मलेल्या गुरूशी असावा. त्याचमुळे शास्त्रज्ञांनी त्याच्या बुरख्याखाली काय दडले आहे हे पाहण्यासाठी ‘जुनो अवकाशमोहीम‘ आखली. दहा वर्षांच्या परिश्रमांनंतर जुनोने 5 ऑगस्ट 2011 मध्ये गुरुकडे उड्डाण घेतले होते. ही मोहीम 1.1 अब्ज डॉलर खर्चाची होती.

गुरूचा व्यास पृथ्वीच्या अकरा पट मोठा आहे. त्याच्या अंतरंगात सूर्याप्रमाणेच हायड्रोजन व हेलियम वायू आहे. यापूर्वी पायोनियर व व्हॉयेजर यानांनी गुरूला धावती भेट दिली होती. अगदी अलीकडे गॅलिलिओ नावाच्या अवकाशयानाने गुरूभोवती फिरताना त्याचे व त्याच्या चंद्रांचे निरीक्षण केले होते. मात्र या निरीक्षणातून गुरूच्या अंतर्भागाविषयी फारशी माहिती मिळू शकली नाही. याचमुळे "नासा‘च्या शास्त्रज्ञांनी 2003 मध्ये जुनो मोहीम राबविण्याचा घाट घातला. या मोहिमेमध्ये गुरूच्या जवळ जाऊन त्याच्या ध्रुव प्रदेशावरून जाताना गुरूच्या दाट वातावरणाखाली काय दडले आहे, हे शोधण्याचा प्रयत्न करण्याचे ठरले. यासाठी जुनो यानामध्ये नऊ प्रकारची संयंत्रे बसविली आहेत. यामध्ये मायक्रोवेव्ह रेडिओमीटर, फ्लक्‍सगेट मॅग्नोमीटर, युव्ही-रेडिओ- प्लाझ्मांच्या वेव्ह निरीक्षणांची यंत्रे व सर्वसामान्यांच्या आकर्षणासाठी "ज्युनोकॅम‘ नावाचा कॅमेरा आहे. या सर्व यंत्रांना गुरूभोवतालच्या मोठ्या ताकदीच्या प्रारणांचा व विद्युतचुंबकीय क्षेत्राचा फटका बसू नये, म्हणून ती टिटॅनियमच्या पेटीमध्ये बसविलेली आहेत.

अवकाशयानाला ऊर्जा पुरविण्यासाठी आण्विक इंधनाऐवजी सौर ऊर्जेचा उपयोग करण्याचे ठरले. गुरू सूर्यापासून तब्बल 78 कोटी कि.मी. अंतरावर असल्याने तेथे पृथ्वीच्या 25 पट कमी सौर ऊर्जा मिळणार आहे. त्यामुळे जुनो अवकाशयानाला तीन मोठे सौर पंख बसविलेले आहेत. या सौर पंखांची रुंदी 2.7 मीटर, तर लांबी 9.1 मीटर आहे. यामध्ये 18,000 सौर बॅटऱ्या आहेत. प्रक्षेपणाच्या वेळी जुनोत पाच मीटर व्यासाचे पेलोड ठेवले होते. हे यान 20 मजली उंचीच्या व प्रचंड ताकदीच्या ऍटलस अग्निबाणाच्या साह्याने प्रक्षेपित केले होते. ऍटलसमधील पाच रॉकेट्‌सच्या साह्याने काही वेळातच ज्युनो हव्या त्या कक्षेत पोचल्यावर त्याची स्वत:भोवती फिरण्यासाठीची व सौर पंखे उघडण्याची प्रक्रिया पार पाडली गेली.

गुरूभोवती फिरताना त्याच्या तीव्र प्रारणापासून रक्षण करण्यासाठी व सौर पंख सतत सूर्यप्रकाशात राहावे म्हणून यानाला अंडाकृती कक्षेत फिरविण्याची योजना आहे. यान वर्षभरात 33 वेळा गुरूभोवती फिरणार असून, ते गुरूच्या ध्रुव प्रदेशावरून दर 11 दिवसांनी अवघ्या 5000 किलोमीटर उंचीवरून प्रवास करणार आहे. या काळात गुरूच्या प्रारणामुळे व भोवतालच्या वातावरणातील धूलिकणांमुळे यानातील सौर पंखांतील बॅटऱ्या खराब होत जाऊन यान निकामी होईल. यामुळे वर्षभरानंतर ज्युनो गुरूवर कोसळून नष्ट करण्याची योजना शास्त्रज्ञांनी आखली आहे. प्रक्षेपणापासून सव्वासहा वर्षांनी व यानाने 3.4 अब्ज किलोमीटरचा प्रवास केल्यावर त्याला निरोप देण्यात येईल. गुरूभोवती प्रदक्षिणा घालताना ज्युनो सतत स्वत:भोवती फिरत निरीक्षणे घेणार आहे. या वेळी गुरूच्या वातावरणातील पाणी, प्राणवायू व अमोनियाचे प्रमाण मोजले जाईल. या मोजमापामुळे गुरूचा जन्म कसा झाला व त्या वेळी सौर अभ्रिकेमध्ये कुठल्या भागामध्ये कुठली मूलद्रव्ये आहेत, याचा अंदाज शास्त्रज्ञांना येऊ शकेल. गुरूचे गुरुत्वाकर्षण व चुंबकीय शक्तीचे मोजमाप केले जाईल व त्यामुळे गुरूच्या केंद्रभागात घन भाग आहे काय व असल्यास तो किती मोठी असेल, याचा अंदाज बांधता येईल. गुरूच्या ध्रुव प्रदेशात दिसणाऱ्या आरोरांच्या निरीक्षणामुळे त्याच्या अंतरंगातील द्रवरूप हायड्रोजनच्या प्रमाणाचा अंदाज बांधता येईल. या सर्व निरीक्षणांच्या साह्याने गुरूचा जन्म सौर अभ्रिकेपासून कधी, कोठे व कसा झाला, याविषयीचे कोडे उलगडेल.

जुनो नाव कसे दिले

यानामध्ये ‘जुनोकॅम‘ नावाचा कॅमेरा असून, त्याने घेतलेली गुरूची छायाचित्रे "नासा‘ संगणकावर उपलब्ध करून देणार आहे. यानाचे नामकरण "जुनो‘ करण्यामागे एक कथा दडलेली आहे. गुरूची पत्नी ‘जुनो‘ हिने गुरूचा (ज्युपिटर) बुरखा फाडून त्याचे खरे रूप दाखविले, अशी दंतकथा असल्याने यानाला जुनो हे नाव दिले गेले.

जुनोची वैशिष्ट्ये

3.6 टन - उपग्रहाचे वजन

9 मीटर - सौरपॅनेलची लांबी

58 किमी/सेकंद - कक्षेत प्रवेश करतानाचा वेग

4700 किमी - अंतर जवळ जाणार

माहिती सौजन्य : सकाळ

आकर्षक शनीला पाहण्याची पर्वणी

माहिती  सौजन्य : सकाळ 

यंदाचा मे व जून महिना खगोल प्रेमींसाठी आनंदाची पर्वणी ठरत आहे. खगोलप्रेमींना 9 मे रोजी बुधाचे अधिक्रमण पाहायला मिळाले. 22 मे रोजी तेजोमय मंगळ पाहण्याची संधी असून, 3 जून रोजी सूर्य मालिकेतील सर्वांत सुंदर व खगोलप्रेमींचे आकर्षण असणारा शनी ग्रह पृथ्वीच्या जवळ येणार आहे. दुर्बिणीच्या साह्याने शनी पाहण्याची संधी मिळणार आहे, अशी माहिती सोलापूर विज्ञान केंद्राचे संग्रहालय अभिरक्षक राहुल दास यांनी दिली. 

शनीचे पृथ्वीपासूनचे अंतर हे 3 जून रोजी कमी असणार आहे. या वेळी शनी हा सूर्याच्या समोर असल्याने सूर्य प्रकाशामुळे नेहमीपेक्षा तो जास्त प्रकाशमान दिसणार आहे. शनीच्या भोवती असणारे कडे हे त्याला इतर ग्रहांपेक्षा वेगळे ठरविते. यादिवशी हे कडे देखील दुर्बिणीच्या माध्यमातून दिसणार आहे. 3 जून रोजी सकाळी 11 वाजून 13 मिनिटांनी शनी सूर्याच्या समोर येणार आहे. त्या दिवशी सायंकाळी 6 पासून 4 जूनच्या पहाटेपर्यंत शनीचे निरीक्षण करणे शक्‍य होणार आहे. तीन जूननंतर सुमारे 378 दिवसांनी हा नजारा पुन्हा पाहावयास मिळेल. 

तीन जूनला पूर्वेकडे सायंकाळी अवकाशामध्ये मंगळ, शनी, ज्येष्ठा तारा यांचा त्रिकोण होणार आहेत. हा त्रिकोण रात्री साध्या डोळ्यांनीसुद्धा पाहता येणार आहे. एकावेळी ते आकाशात दिसणार असून, या वेळी मंगळ जास्त प्रकाशमान दिसेल यानंतर शनी व ज्येष्ठा तारा प्रकाशमान दिसतील.

मंगळावर 'क्युरिओसिटी' रोव्हर ने नेमके काय पाहिले?

मंगळावर 'क्युरिओसिटी' रोव्हर ने नेमके काय पाहिले?

पार्श्वभूमी:

अलिकडेच अमेरिकेच्या अंतराळ संशोधनाचा सर्व भार वाहणार्‍या 'नासा' या संस्थेमार्फत 'क्युरिओसिटी' रोव्हर ने घेतलेली काही छायाचित्रे सार्वजनिक केली गेलीत. त्या फोटोंपैकी एका फोटोत क्षितिजावर दिसत असलेल्या चार प्रकाशकणांचे अस्तित्त्व अनेकांना खटकले. कित्येकांच्या मते ते प्रकाशकण म्हणजे उडत्या तबकड्या (यु.एफ.ओ.) आहेत आणि दूर राहून मानवाच्या सर्व हालचालींवर लक्ष ठेवून आहेत. तर नासाच्या वतीने तो फोटोमधील एक तांत्रिक दोष असल्याचे स्पष्टीकरण देण्यात आलेले आहे.

हा तो मूळ फोटो:

हे या मूळ फोटोचे (युएफओ च्या अस्तित्त्वासाठी पूरक असे - केलेले? -) पृथक्करणः

नासाच्या वैज्ञानिकांनी फोटोमधील तंत्रातील त्रुटीमुळे निर्माण झालेले डाग आहेत असे म्हटलेले आहे. फोटो पाहिल्यावर ते डाग आहेत असे अजिबात वाटत नाहीत. कारण डागांना प्रकाश नसतो.

मंगळावर यशस्वीपणे उतरुन एक इतिहास निर्माण करणार्‍या 'क्युरिओसिटी' या रोव्हर च्या या मोहिमेकडे अवघ्या जगातील शास्त्रज्ञांचे व काही प्रमाणात सर्वसामान्यांचेही लक्ष आहे. रोव्हर चा शब्दशः अर्थ भ्रमण करणारा वा फिरणारा असा होतो. समुद्री चाच्यांसाठी देखील हा शब्द वापरला जातो. त्यामुळे क्युरिओसिटी रोव्हर चे मराठी रुपांतर "जिज्ञासू भटक्या" अथवा "जिज्ञासू लुटारु" असे ढोबळमानाने करता येईल. अर्थात हा प्रस्तुत लेखाचा विषय नसल्यामुळे आपण 'क्युरिओसिटी रोव्हर' हाच शब्दप्रयोग करुयात. तर या लेखाद्वारे आपण 'क्युरिओसिटी' रोव्हर म्हणजे काय? त्याची मोहीम कशी अस्तित्त्वात आली? मंगळावर यशस्वीपणे ते कसे उतरले? आणि 'क्युरिओसिटी' रोव्हरने काढलेल्या फोटोंवरून नव्याने कोणते वादळ बातम्यांच्या जगात गाजते आहे? आणि त्यात तथ्य किती आहे? अशा साधारण प्रश्नांची उत्तरे आपण पाहूयात.

'क्युरिओसिटी' रोव्हर

नासा लावणार अवकाशात आग

वॉशिंग्टन - गुरुत्वाकर्षण शक्‍ती नगण्य असलेल्या ठिकाणी आग कशी पसरेल, हे जाणून घेण्यासाठी अमेरिकेची अवकाश संशोधन संस्था (नासा) अवकाशात एक प्रयोग करणार आहे. नासामधील "जॉन एच ग्लेन‘ संशोधन केंद्राकडून हा प्रयोग केला जाणार असून, त्याअंतर्गत अवकाशात मोठ्या प्रमाणात आग लावण्यात येणार आहे. 

"स्पेसक्राफ्ट फायर एक्‍सपेरिमेंट‘ (सफायर) असे या प्रयोगाचे नामकरण करण्यात आले आहे. अवकाशामधील आगीच्या वर्तनाचा अभ्यास करण्यासाठी हा प्रयोग येत्या 22 तारखेस केला जाईल. या प्रयोगासाठी नासा व नासाची व्यावसायिक भागीदार कंपनी "ऑर्बिटर एटीके‘ एकत्रितरीत्या "सायग्नस‘ हे अवकाशयान अवकाशात पाठविणार आहे. 

वर्तमान व भविष्यकाळातील अवकाश मोहिमांसाठी हा प्रयोग आवश्‍यक असल्याचे या प्रयोगाशी संबंधित असलेले अभियंते गॅरी रफ यांनी सांगितले.